Lalka(rka)

1686, Amsterdam. Osiemnastoletniej Petronelli doskwiera samotność. Jej mąż, Johannes Brandt, pracuje do późna i opiekuje się psami, zapominając o ludziach, szwagierka natomiast otwiera usta tylko po to, by wygłosić kolejne kazanie. Nocne szepty wzbudzają podejrzenia, prezenty zastępują pocałunki.

A najbardziej zaskakującym prezentem jest olbrzymia komoda, której wnętrze przedstawia dom Brandtów. Choć dokładność, z jaką odtworzono poszczególne pomieszczenia, niepokoi, Petronella nie ma wyboru. Zamawia mebelki i umieszcza je w misternie wykonanych pokoikach. Zajmuje się miniaturowym gospodarstwem, wierząc, że pewnego dnia zostanie prawdziwą panią domu.

Czytelnik poznaje bohaterów przez DZIURKĘ OD KLUCZA. Tutaj wszyscy się obserwują i wszyscy są obserwowani – Petronella podgląda szwagierkę biorącą nocną kąpiel, służąca podgląda Petronellę. Potem obie, natchnione przyuważonymi drobiazgami, nadają tym scenom szczególne znaczenie. Snują opowieści miłosne, równie ekscytujące, co nieprawdziwe (prawda bowiem wymyka się wszelkim wyobrażeniom).

DRZWI się zatrzaskuje: przed wścibskimi gapiami i klientami, przed obcymi i własną żoną. Zapukawszy, Petronella czeka pod gabinetem Johannesa. Daremnie. Drzwi się otwiera, gdy ciekawość nie pozwala zasnąć, i kopie, gdy udało się zza nich wydostać.

Bohaterowie zamykają się w POKOJACH. Przestrzeń prywatna przypomina mapę zapisaną nieznanym językiem; regały zapełniono marzeniami (surowa Marin kolekcjonuje pożółkłe czaszki zwierząt i książki podróżnicze), wątpliwości ukryto na dnie skrzyni. Intruz prędzej przydeptałby sekret, niż go odkrył. Nową sypialnię, dodajmy, trzeba oswoić. Malowidła ukazujące zakrwawioną zwierzynę łowną, pamiątka po wcześniejszej lokatorce, przerażają Petronellę.

KORYTARZE, rozpościerające się między pokojami, łączą i dzielą zarazem. Johannes, Marin, Cornelia, Otto – każdy wytycza granice swojego świata (gabinet i wtręty obcojęzyczne, pokój i zagadkowe liściki, kuchnia i język szatkowania). Porozumienie wydaje się niemożliwe.

Za OKNEM widać kanał. Niedoświadczona, lecz dociekliwa Petronella dryfuje pośród tajemnic, matczynych oczekiwań i półsłówek, Marin ściska widelec niczym maleńki trójząb, a Johannes obraca wodę w guldeny. Zyski rosną – kiedy osiągną szczyt, czara się przeleje, zatapiając całą rodzinę.

Małżeństwo zapewnia DACH NAD GŁOWĄ (tylko wdowy i wszetecznice żyją samotnie). Petronella, posłuszna matce, odgrywa narzuconą rolę. Skrępowana gorsetem społecznym, zostaje żoną, i to żoną bogatego kupca; rówieśniczki jej zazdroszczą.

Mężczyźni budują domy, kobiety tworzą DOMKI DLA LALEK. Oni przewodzą, one uwodzą. Uwiódłszy, wychodzą za mąż, rodzą dzieci i – jeśli dopisze im szczęście – naprawiają cudze błędy. Rozkazują lalkom, nie pracownikom. Choćby się starały, nie dostaną podwyżki.

Mężczyźni wznoszą domki z kart, kobiety budują DOMY. Nieuchwytna miniaturzystka nie przestrzega żadnych zasad, Marin narzuca innym swoją wolę, Petronella zaś szuka szczęścia wewnątrz opresyjnego systemu. Mimo różnic światopoglądowych bohaterki się zaprzyjaźniają. Służąca czy pani, żona czy buntowniczka, każda kształtuje powieściową rzeczywistość.

MIASTO, gdzie publicznie chwali się Boga i potajemnie szkodzi się wspólnikom, stanowi miniaturę obłudnego, rasistowskiego (parafianie obdarzają Ottona pogardliwymi spojrzeniami) społeczeństwa. Zachłanni amsterdamczycy tkwią w klatkach, spętani zawiścią oraz przesądami.

Kto włada AMSTERDAMEM: burmistrzowie, pastor, nieprzenikniona rzemieślniczka? Petronellę-lalkę ogarniają wątpliwości. Nieporadnie interpretuje przysyłane przedmioty, niekiedy zapowiadające przyszłe wydarzenia (proroctwo? trafny domysł?). Petronella-lalkarka przygląda się figurkom, chcąc u miniaturowej Marin dostrzec sekrety szwagierki. Rani (teraz maleńkich) wrogów. Sprzedaje cukier. Jest zarówno lalką, jak i lalkarką.

Jessie Burton, Miniaturzystka, s. 462, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014